U zarania dziejów

Pierwszą pisemną informacją o istnieniu Skierniewic jest wiadomość o spotkaniu odbytym 17 maja 1359 r. w pałacu arcybiskupa, znajdującym się we wsi Skierniewice. Z informacji tej wynika, że wieś Skierniewice powstała przed 1359 rokiem i należała do rozległych dóbr łowickiego arcybiskupa gnieźnieńskiego. Ponieważ dobra łowickie były własnością arcybiskupa już w 1136 r., wynika z tego, że okolice Skierniewic należały do majątków kościelnych już od XII wieku. Od roku 1359 do 1457, tj. do lokacji miasta, Skierniewice były wsią w dobrach arcybiskupstwa w kasztelani łowickiej w księstwie mazowieckim. Znajdował się tutaj dwór arcybiskupa z rozległym folwarkiem, kościół i siedziba rozległej parafii, a także młyn wodny na rzece Łupi, o którym pierwsza wzmianka pochodzi z 1388 r. W drugiej połowie XV wieku Skierniewice stały się wsią targową. W dokumencie z 1457 r. napisano, że targ w Skierniewicach istniał "ab antiquo", czyli od dawna.

Ważnym czynnikiem ożywiającym gospodarkę Skierniewic była droga handlowa z Torunia do Lwowa, prowadząca przez Gostynin, Łowicz, Skierniewice i Rawę. Arcybiskup Wincenty Kot z Dębna był pierwszym, który próbował lokować miasto w 1443 r. Powtórną próbę lokacji miasta podjął 19 lutego 1457 r. arcybiskup Jan ze Sprowy herbu Odrowąż. Tym razem działania założyciela miasta były skuteczniejsze. Miasto otrzymało prawo niemieckie w jego średzkiej odmianie i zostało ustanowione jako odrębny okręg sądowo-administracyjny. W 1458 r. przywilej otrzymał wójt skierniewicki, który posiadał uprawnienia sądownicze w stosunku do mieszczan, a w 1456 r. właściciel nadał mieszczanom przywileje gospodarcze. Jednym z ważniejszych postanowień było utworzenie wokół Skierniewic strefy ochronnej, wewnątrz której nie wolno było uprawiać na wsiach rzemiosła, a tamtejsi rzemieślnicy zostali zobowiązani do przeniesienia się do Skierniewic. W strefie tej wszyscy karczmarze mogli szynkować tylko piwo zakupione w mieście od lokalnych piwowarów. Prawo warzenia piwa otrzymali wszyscy bez wyjątku mieszczanie.

Pod opieką arcybiskupów

W 1462 r. ziemia rawska, do której administracyjne należały Skierniewice, po śmierci ostatnich książąt zachodniego Mazowsza: Ziemowita VI i Władysława II, została włączona do Królestwa Polskiego. Z ziem przyłączonych wtedy do Korony utworzono województwo rawskie, w składzie którego Skierniewice pozostały do II rozbioru Polski. W 1463 r. właściciel Skierniewic arcybiskup Jan ze Sprawy na Sejmie Koronnym w Piotrkowie uzyskał od króla Kazimierza Jagiellończyka potwierdzenie lokalizacji miasta, a dla mieszczan skierniewickich wyjednał zwolnienie od opłat celnych, przy przewozie towarów na terenie całego kraju. Opieka, jaką nad miastem roztaczali arcybiskupi gnieźnieńscy, nadający liczne przywileje gospodarcze ogółowi mieszczan i poszczególnym cechom rzemieślniczym, wyjednując od kolejnych monarchów zwolnienia dla kupców, spowodowała dość szybki rozwój Skierniewic. W 1531 r. Skierniewice liczyły już 124 domy, a w 1549 r. liczba domów wzrosła do 165. Duże znaczenie dla Skierniewic miało w tamtym okresie rolnictwo, gdyż do miasta należało 29 łanów gruntu, tj. około 490-510 ha.

Głównymi filarami gospodarki miasta były: rzemiosło - nastawione na handel i obsługę niezbyt wymagającego wiejskiego rynku lokalnego. Wśród rzemieślników (najwięcej, bo aż 215 odnotowano ich w 1620 r.) najliczniejsi byli szewcy, krawcy i sukiennicy. Organizowali się oni w cechu, z których najstarszym był prawdopodobnie cech szewców posiadający przywilej nadany mu w 1500 r. przez arcybiskupa Fryderyka Jagiellończyka. Kupcy skierniewiccy prowadzili handel zbożem, które spławiali do Gdańska; znani byli z handlu śledziami, które przewozili z Gdańska do Małopolski; handlowali również wołami, które kupowali na Podolu i pędzili do Niemiec. Targ skierniewicki obsługiwał lokalny rynek, a miasto posiadało również prawo organizowania jarmarków rocznych, z których pierwszy nadał w 1457 r. założyciel miasta wraz z przywilejem lokacyjnym, a potwierdził król Kazimierz Jagiellończyk w 1463 r. Drugi nadał w 1527 r. król Zygmunt I, a dwa następne Sejm Koronny w 1641 r.

Oprócz budynków mieszkalnych na zabudowę miejską składał się jeszcze ratusz i kościół parafialny św. Jakuba. Cała zabudowa była drewniana, podobnie jak dwór arcybiskupi położony tuż za granicą miasta. Jedyną instytucją społeczną był szpital - przytułek dla starców i kalek, ufundowany wraz z kościołem szpitalnym św. Stanisława, tuż za miastem przy drodze do Rawy. Przy kościele parafialnym funkcjonowała szkółka, której najzdolniejsi uczniowie kontynuowali naukę w Akademii Krakowskiej. Przez okres kilku lat istniała również przy dworze arcybiskupim kolonia akademicka, do której arcybiskup Jan Przerębski sprowadził z Krakowa Benedykta Herbesta (pobyt tego uczonego w Skierniewicach jest poświadczony w latach 1559-1560).

Trudny czas

W pierwszej połowie XVII w. rozpoczęły się pierwsze oznaki kryzysu w rozwoju miast, który z pewnym opóźnieniem miał dotknąć również Skierniewic. Zaczęło upadać rzemiosło tracące swych odbiorców na wsi, kurczył się handel. Ostateczną ruinę i wyludnienie spowodowała wojna ze Szwecją w latach 1655-1657 oraz późniejsze epidemie. W 1685 r. Skierniewice liczyły tylko około 600 mieszkańców. Dopiero w drugiej połowie XVIII w. liczba ludności nieco wzrosła do około 1000 mieszkańców. Do czasu utraty niepodległości przez Polskę w 1795 r. Skierniewice nie osiągnęły liczby ludności z pierwszych dwóch dziesięcioleci XVII w. W porównaniu jednak do innych miast województwa rawskiego w 1777 r. Skierniewice ustępowały wielkością tylko Łowiczowi, Rawie i Sochaczewowi.

W latach 1655-1793, wobec prawie zupełnego upadku handlu i częściowego kryzysu rzemiosła, dużego znaczenia nabrało w Skierniewicach rolnictwo, a mieszczanie dysponujący większym areałem ziemi mieli decydujący głos we władzach miasta. Rzemiosło zaczęło się powoli odradzać, jednak jeszcze w 1782 r. w Skierniewicach było tylko 91 warsztatów rzemieślniczych, a więc ponaddwukrotnie mniej niż w 1620 r. Rzemiosło było zorganizowane w siedmiu cechach, z których najliczniejsze były cechy krawców i szewców. Handel, głównie lokalny, związany był z targami odbywającymi się co tydzień na miejscowym targowisku. Organizowano również 7 jarmarków rocznie, jednak jak wynika z ówczesnych przekazów, nie były one zbyt licznie uczęszczane. Do końca XVII wieku nie odrodził się w Skierniewicach handel daleki.

W połowie lat osiemdziesiątych XVIII w. arcybiskup Michał Poniatowski zorganizował w Skierniewicach manufakturę sukienniczą, która funkcjonowała do 1794 r. Był to zakład o częściowo scentralizowanej produkcji, do którego zwerbowano sukienników z Krakowa i Wielkopolski. W 1879 r. zakład zatrudniał 70 robotników. W końcowych latach istnienia Rzeczypospolitej nastąpił rozwój infrastruktury miejskiej. Wzniesiono pierwsze domy murowane, wybrukowano rynek i kilka ważniejszych ulic, arcybiskup Antoni Ostrowski ufundował nowy kościół parafialny, którego konsekracja odbyła się w 1781 r., pośrodku rynku wzniesiono zaś murowany ratusz. Jedynymi instytucjami społecznymi w mieście w tym okresie były dwa szpitale i szkoła parafialna.

Miasto ożywił liczny dwór arcybiskupi w pałacu ulokowanym tuż przy mieście. Płynęły stamtąd nie tylko zamówienia dla rzemieślników na wykonanie rozlicznych prac, ale również wzorce określonego postępowania. Arcybiskupi przenieśli swój dwór do Skierniewic nie tylko z powodu zrujnowania zamku łowickiego w czasie wojny ze Szwecją, ale również z powodu zmiany zwyczajów, w których dominowały wygodne otwarte rezydencje zamiast starych i ciasnych zamków obronnych. Pałac został przebudowany w drugiej połowie XVIII w., a całość inwestycji zakończył w 1780 r. arcybiskup Antoni Ostrowski. Zasadniczą zmianę w położeniu Skierniewic spowodowało przejście pod zabór pruski w czasie drugiego rozbioru Polski. W 1793 r. dobra kościelne zostały przejęte przez króla Prus. Ostatni arcybiskup gnieźnieński Ignacy Krasicki przebywał jeszcze w pałacu skierniewickim, ale po jego śmierci w 1801 r. również pałac przeszedł na własność króla pruskiego.

Okres trzynastu lat rządów pruskich był trudny dla Skierniewic. Władze nałożyły na miasto wysokie podatki, które były bezwzględnie ściągane. Powodowało to zubożenie ludności oraz ograniczało inwestycje i rozwój gospodarki. Mimo to wzrosła liczba ludności miejskiej z 887 mieszkańców w 1794 r. do 1365 osób w 1800 r.

Kolejnym etapem w dziejach miasta był okres Księstwa Warszawskiego w latach 1806-1815. Skierniewice wraz z całym księstwem łowickim przeszły w ręce Napoleona I, który potraktował je jako zdobycz wojenną i nadał marszałkowi Ludwikowi Davout. Nowy właściciel zarządzał donacją przez swego rezydenta Grerarda Gley'a, który przebywał w Skierniewicach. Ciągłe wojny, przemarsze wojsk własnych i obcych i rekwizycje wojskowe, w połączeniu z dużymi podatkami, powodowały ruinę gospodarczą miasta. Zwłaszcza niekorzystny dla Skierniewic był okres okupacji przez wojska austriackie w kwietniu i maju 1809 r. Bezwzględne rekwizycje i wymuszenia kontrybucji zmusiły władze miejskie do zaciągnięcia pożyczek, które potem przez kilka lat kasa miejska spłacała kosztem zaniedbań w utrzymaniu infrastruktury miejskiej. Mimo tego wzrastała liczba ludności, osiągając w 1810 r. 1649 osób. Wzrosła także liczba rzemieślników - do 148 w 1809 r., ożywił się nieco handel, a w 1809 r. ponownie uruchomiono manufakturę sukienniczą, która produkowała sukno dla wojska.

Pod panowaniem rosyjskim

Po klęsce Napoleona I na mocy układów wiedeńskich z większości ziem Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie, które zajął car rosyjski. Od 1815 r. Skierniewice znalazły się pod panowaniem rosyjskim. Tereny księstwa łowickiego stały się własnością carów. Skierniewice jako miasto narodowe nie były zaliczone do tych dóbr, do carów należał jednak folwark skierniewicki, pałac wraz z parkiem i okoliczne wsie.

Do roku 1863 rozwój miasta był niewielki. Liczba ludności wzrosła do 3000. W 1860 r. w Skierniewicach było 238 rzemieślników, handlem zajmowało się około 120 osób, głównie narodowości żydowskiej. Dzięki uruchomieniu Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej uzyskano w 1845 r. połączenie ze stolicą. Wygląd miasta w połowie XIX w. niewiele się zmienił. Wybudowano nowy ratusz, wybrukowano kilka ulic, podjęto próbę regulacji miasta, jednak prace zostały przerwane po wybuchu powstania listopadowego. Większość domów pozostała nadal drewniana i na tle innych okolicznych miast Skierniewice przedstawiały się mało korzystnie. Wielu mieszkańców wzięło udział w powstaniu styczniowym, jednak do bezpośrednich walk w mieście nie doszło z uwagi na stacjonujący tutaj liczny garnizon wojsk carskich. Z tego powodu też Skierniewice uniknęły większych represji ze strony władz zaborczych.

Kolejnym ważnym wydarzeniem dla Skierniewic było ustanowienie w mieście siedziby powiatu. Skierniewice po raz pierwszy w swej historii stały się siedzibą władz administracji państwowej. W drugiej połowie XIX w. szybko wzrosła liczba ludności miasta, osiągając 5700 mieszkańców w 1885 r. i 10500 mieszkańców w 1910 r. Pod względem liczby ludności Skierniewice były trzecim miastem zachodniego Mazowsza, za Łowiczem i Kutnem

Od początku lat dziewięćdziesiątych XIX w. nastąpił szybszy rozwój przemysłu. W 1910 r. w Skierniewicach czynne były dwie cegielnie, browar, tartak mechaniczny, fabryka kafli, fabryka grzebieni i duży młyn. Z pracy w przemyśle utrzymywało się ponad 100 rodzin. Systematycznie natomiast spadała liczba osób utrzymujących się z rolnictwa. W ślad za rozwojem gospodarczym następował również wzrost infrastruktury miejskiej. W 1872 r. powstał pierwszy nowoczesny szpital, który w końcu lat dziewięćdziesiątych przeniósł się do własnego budynku. W końcu XIX w. powstały pierwsze prywatne szkoły średnie, z których jedna (męska) przed wybuchem I wojny światowej uzyskała status szkoły realnej.

Duże znaczenie miał dla Skierniewic tutejszy węzeł kolejowy. Znaczna liczba kolejarzy osiedlała się w mieście, którego zabudowa przekraczała granice, zajmując tereny położone pomiędzy miastem a linią kolejową. Drugim czynnikiem wpływającym na ożywienie gospodarki był duży garnizon wojskowy. Koszary wojskowe rozbudowano i powiększono zwłaszcza w latach dziewięćdziesiątych XIX, po zmianie orientacji politycznej Rosji i zawarciu przez nią sojuszu z Francją. Ożywiał również miasto pałac carski, do którego car z dworem przyjeżdżał corocznie na polowania w okolicznych lasach. W Skierniewicach miał również siedzibę Zarząd Księstwa Łowickiego. Najbardziej znanym wydarzeniem związanym z dworem był zjazd cesarzy Rosji, Niemiec i Austro-Węgier, który odbył się w 1884 r.

Do ważnych wydarzeń społecznych należało założenie w Skierniewicach w 1880 r. Straży Ogniowej, która położyła później duże zasługi w rozwoju kultury w mieście. W okresie rewolucji 1905-1906r. doszło w Skierniewicach do wystąpień patriotycznych. W szkołach miał miejsce strajk młodzieży domagającej się nauczania w języku polskim. Strajkowali robotnicy i urzędnicy pocztowi. W dniu 5 listopada 1905 r. doszło do manifestacyjnego pochodu przez miasto kilku tysięcy ludzi, w czasie którego śpiewano patriotyczne pieśni i wygłaszano przemówienia.

Wielka Wojna

Pierwsza wojna światowa przyniosła upadek Skierniewic. Miasto dwukrotnie przechodziło z rąk do rąk walczących stron. W czasie walk spalonych zostało wiele domów, a w końcu października 1914 r. wojska niemieckie, wycofując się ze Skierniewic, wysadziły w powietrze budynek dworca kolejowego i urządzenia kolejowe. Ostatecznie front ustabilizował się w połowie grudnia 1914 r. na rzekach Rawce i Bzurze na przeciągu ponad pół roku. Skierniewice znalazły się w strefie przyfrontowej, nękane ogniem artylerii rosyjskiej zza Rawki.

Prawie czteroletni okres okupacji przyniósł ruinę gospodarki miejskiej, a bezwzględne rekwizycje płodów rolnych i wszelkich surowców spowodowały powszechny głód, upadek przemysłu i rzemiosła. Jedynym pozytywnym faktem jaki można odnotować w tym okresie, było uruchomienie elektrowni miejskiej, dzięki czemu większość mieszkańców mogła korzystać z oświetlenia elektrycznego. W styczniu 1916 r. rozpoczęła działalność pierwsza rada miejska, którą mianowały władze okupacyjne. Pierwsze wybory do rady odbyły się w lutym 1917 r. W dziedzinie oświaty i kultury odnotowano ważne wydarzenia: ponowne uruchomienie szkoły realnej, która wkrótce uzyskała status gimnazjum oraz reaktywowanie czytelni miejskiej.

II Rzeczpospolita

11 listopada 1918r. członkowie Straży Ogniowej i POW rozbroili znajdujących się w mieście żołnierzy niemieckich, wyzwalając Skierniewice. W niepodległej Polsce, nastąpił dalszy znaczny wzrost liczby mieszkańców: od 15265 osób w 1921r. do 20143 osób w 1931r. i około 22000 w 1939r. W 1922r. powiększono obszar miasta z 1434 do 2217 ha poprzez włączenie terenu wsi Skierniewka Lewa, Skierniewka Prawa i Skierniewka Poduchowa oraz osiedla Szwaby. Na zachodnim Mazowszu Skierniewice nadal były trzecim co do wielkości miastem po Kutnie i Żyrardowie, wyprzedzając Łowicz, w którego cieniu zawsze się znajdowały.

Podstawą utrzymania się mieszkańców był przemysł i rzemiosło, praca na węźle kolejowym, a w mniejszym stopniu handel i rolnictwo. W latach 1919-1939 nie założono w Skierniewicach większych zakładów przemysłowych. W latach dwudziestych uruchomiono fabrykę sklejki i hutę szkła. Obok tych zakładów funkcjonowały jeszcze dwie cegielnie i browar. W 1937r. we wszystkich zakładach przemysłowych pracowało około 450 robotników.

Rozwijała się infrastruktura miejska. Budowano coraz więcej dużych kamienic czynszowych, odbudowano ze zniszczeń dworzec kolejowy, wzniesiono budynek sejmiku powiatowego, rozbudowano szpital powiatowy. W końcu lat trzydziestych oddano do użytku gimnazjum męskie i pierwszy własny budynek szkoły powszechnej. Opracowano plan regulacji miasta i wytyczono nowe ulice. Usprawniono ruch uliczny, oddając do użytku nowy most na rzece Łupi. Nie zdołano natomiast rozwiązać problemu budowy wodociągów i kanalizacji miejskiej. Ważnym wydarzeniem, które miało mieć przyszłości duże znaczenie dla miasta, było przekazanie w 1919r. dawnego pałacu carskiego i folwarku skierniewickiego Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, która ulokowała tutaj Wydział Ogrodniczy. Do 1939r. kilku tutaj pracujących naukowców, mając do dyspozycji skąpe środki, stworzyło solidne fundamenty pod ośrodek naukowy.

II Wojna Światowa

II wojna światowa rozpoczęła się dla Skierniewic wizytą Adolfa Hitlera (11-12 IX 1939 r.), zaniepokojonego przebiegiem bitwy nad Bzurą. Skierniewickie podziemie Armii Krajowej czynnie włączyło się w akcję "Burza" mającą na celu wspomaganie walczącej Warszawy w powstaniu, jak również objęło opieką rannych przywożonych do Skierniewic po upadku Powstania Warszawskiego. Na terenie miasta najsilniejszą i największą organizacją konspiracyjną był Związek Walki Zbrojnej, w którym działał obwód AK "Sroka", grupujący około 3 tys. zaprzysiężonych i przeszkolonych żołnierzy. Przeprowadzano liczne akcje dywersyjne; w jednej z nich zginął inż. Schneider, niemiecki specjalista od rakiet V2. W 1941 r. z rozkazu komendanta okręgu "Sroka" wprowadzono akcję "N" - utworzone zostały kilkuosobowe komórki przeznaczone wyłącznie dla prowadzenia destrukcyjnej propagandy wśród Niemców. Akcja miała na celu demoralizację Niemców, zniechęcenie ich do walki i szerzenie zwątpienia w ostateczne zwycięstwo. Starano się poróżnić Wehrmacht z aparatem hitlerowskiej policji i SS. W Skierniewicach mieścił się duży garnizon wojska niemieckiego. Sporządzono wykaz Niemców pracujących i zamieszkałych w mieście, ustalono ich adresy. Pocztą przesyłane były ulotki w języku niemieckim o treści, która miała wprowadzić zamęt i zwątpienie w słuszność postępowania Hitlera. Cała akcja "N" skończyła się na terenie Skierniewic tragedią dla wielu rodzin.

Wkrótce po wybuchu II wojny światowej Skierniewice zostały kilka razy zbombardowane, a 10 września zajęte przez wojska niemieckie. W czasie bombardowań zniszczono około 100 domów (tj. 10% zabudowy). Zginęło ponad 150 osób, a około 200 zostało rannych. Okupacyjne władze niemieckie podporządkowały gospodarkę miejską potrzebą swojej administracji i potrzebą wojennym. Do grudnia 1939 r. w koszarach wojskowych funkcjonował przejściowy, dla jeńców wywożonych w głąb Rzeszy Niemieckiej. Na południe od rynku w październiku 1940 r. założono zamknięte getto dla ludności żydowskiej. W ekstremalnych warunkach zgromadzono tam ponad 6000 osób z miasta i powiatu skierniewickiego, których w początkach 1941 r. wywieziono do getta warszawskiego, a następnie do obozu zagłady w Treblince. Eksterminacji podległa również ludność Polska. Ogółem w kilkunastu egzekucjach na terenie Skierniewic rozstrzelano ponad 200 osób.

Patriotycznie nastawione społeczeństwo miasta walczyło z okupantem czynnie, uczestnicząc w organizacjach konspiracyjnych i walcząc z bronią w ręku oraz biernie - sabotując zarządzenia władz okupacyjnych. Duże rozmiary przybrało w Skierniewicach konspiracyjne nauczanie na poziomie szkoły średniej. 17 stycznia 1945 r. w czasie wielkiej ofensywy zimowej Skierniewice prawie bez walki zostały zajęte przez wojska radzieckie.

Odbudowa i czasy współczesne

W latach 1945-97 nastąpił znaczny rozwój Skierniewic. Dwukrotnie powiększono obszar miasta, które obecnie zajmuje obszar około 3290 ha. Liczba mieszkańców szybko rosła z 17524 w 1946r. do 25590 w 1970r.oraz 47188 w 1992r. Od roku 1957 nastąpił szybki rozwój przemysłu. W 1957r. uruchomiono Zakłady Transformatorów Radiowych "ZATRA". W 1958r. rozpoczęto rozbudowę zakładów mechanicznych (późniejsze zakłady "FUMOS"), a w 1975r. w pięciu największych zakładów przemysłowych Skierniewic pracowało ponad 5000 osób. W 1951r. w Skierniewicach powstał Instytut Sadownictwa, a w 1964r. uchwałą Prezydium Rady Ministrów powołany został Instytut Warzywnictwa. Obydwa instytuty znacząco wpływały na rozwój miasta.

Ważnym wydarzeniem dla Skierniewic było utworzenie w 1975r. województwa skierniewickiego. W konsekwencji uruchomiono szereg instytucji szczebla wojewódzkiego, co wymusiło znaczne przyśpieszenie rozwoju infrastruktury miejskiej.

Po reformie administracyjnej, przeprowadzonej w 1999r. Skierniewicom nadano status powiatu grodzkiego.

Opracowano na podstawie:
Józefecki J., "540 lat Skierniewic" w: "Regionalny Magazyn Gospodarczy", s.4-8
Zwierzchowski K., "Skierniewice w czasie II wojny światowej", Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej, Skierniewice 1999r.
Fotografie pochodza z kalendarza wydanego na rok 2017 z okazji jubileuszu 560lecia nadania praw miejskich Skierneiwicom.